HistoriaEnigmy
1 Enigma wprowadzenie
Była tym, co spędzało sen z powiek tajnym służbom całego świata… Enigma.
Szyfr nie do złamania, który dawał rosnącym w siłę Niemcom wielką przewagę militarną.
Czym była Enigma?
„Enigma” – oznacza po grecku zagadkę, tajemnicę. Tak niemiecki inżynier Arthur Scherbius, nazwał skonstruowaną przez siebie przenośną elektromechaniczną maszynę szyfrującą, którą od roku 1918 produkował w założonej wraz z Richardem Ritterem wytwórni Scherbius & Ritter. Używana najpierw do celów komercyjnych, zaadaptowana została przez instytucje państwowe wielu krajów, w tym przede wszystkim niemieckie siły zbrojne, które potrzebowały niezawodnego urządzenia szyfrującego dla jednostek liniowych walczących w nowych warunkach. Od oddziałów wymagano dużej mobilności, a co za tym idzie: niezawodnego i bezpiecznego systemu łączności.
Enigma spełniała te oczekiwania. Niemieckie wojska utajniały nasłuch nowym rodzajem szyfru. Kryptolodzy wielu krajów uznali niemieckie depesze za niemożliwe do złamania. Brytyjczycy, którzy byli największymi specjalistami w łamaniu szyfrów i kodów, przez 10 lat poprzedzających II wojnę światową nie prowadzili nawet nasłuchu niemieckiej łączności radiowej szyfrowanej Enigmą. Uznali, że nie ma sensu tracić czasu na prowadzenie nasłuchu depesz, których nie uda się złamać.
Konstrukcja maszyny
Enigma była urządzeniem elektromechanicznym. Wykorzystywała zarówno właściwości prądu elektrycznego, jak i elementy mechaniczne do szyfrowania polialfabetycznego (czyli używała wielu alfabetów).
Najważniejszym elementem maszyny były obracające się na jednej osi wirniki szyfrujące, które ustawiano w pozycji wyjściowej zgodnie z instrukcjami znanymi tylko nadającemu i odbierającemu depesze. Maszyna w wersji wojskowej miała była wyposażona w łącznicę wtyczkową, która dodatkowo zmieniała bieg impulsu elektrycznego, znacząco utrudniając złamanie szyfru, bo właśnie prąd elektryczny przepływający z klawiatury przez wirniki i łącznicę umożliwiał prezentację kolejnych liter szyfrogramu lub rozszyfrowanej depeszy.
Najważniejszą cechą maszyny było to, że w łatwy sposób można było szyfrować za pomocą niewyobrażalnej liczby alfabetów szyfrowych, a szyfrant dysponujący maszyną o takich samych ustawieniach mógł z łatwością tę depeszę odczytać.
Kryptoanalitycy kolejnych państw bezradnie rozkładali ręce wobec ilości możliwych kombinacji szyfru…
Dopóki nie pojawiła się idea, by całkowicie zmienić podejście do problemu. Zdarzyło się to w Polsce w 1929 roku…
Rodzina maszyn Enigma
Mówi się o maszynie szyfrującej Enigma, jednak w rzeczywistości pod tą marką powstało do końca II wojny światowej wiele typów maszyn szyfrujących. Generalnie możemy mówić o dwóch rodzinach maszyn szyfrujących Enigma: starszej – rozbudowanej, z nawet ośmioma wirnikami szyfrującymi i funkcją drukowania depesz jak na maszynie do pisania. Maszyna sporo ważyła i była bardzo droga. W nowszym, uproszczonym modelu moduł druku zastąpił moduł żarówek wskazujących kolejne litery szyfrogramu. Była ona tańsza w produkcji i lżejsza, co przełożyło się na sukces w zastosowaniu dla wojskowych jednostek liniowych. Taką maszynę przeznaczoną początkowo dla utajenia korespondencji firm handlowych znacząco udoskonalono na potrzeby wojska.
Zobacz najważniejsze maszyny z rodziny Enigma:
Enigma A
Pierwsza wirnikowa maszyna szyfrująca sprzedawana pod marką Enigma. Opracowana przez firmę Scherbius & Ritter Berlin-Wannsee (Niemcy).
Było to bardzo ciężkie i nieporęczne urządzenie, które pozwalało na zapisywanie bezpośrednio na papierze, dlatego też czasami nazywane było „Schreibende Enigma” (pisząca Enigma).
Szyfrant ustawiał wirniki we właściwej pozycji, a następnie rozpoczynał szyfrowanie lub deszyfrowanie (po przełączeniu trybu). Możliwe było też pisanie bez szyfrowania – jak na standardowej maszynie do pisania.
Następczynią tej maszyny były modele B i H (znana też jako Enigma II).
Enigma C
Enigma C była pierwszą z tego typu maszyn, która wykorzystywała żarówki do wskazywania liter szyfrogramu (zamiast drukowania tekstu). Używano jej od 1924 roku. Była znacznie mniejsza, a zatem bardziej mobilna niż wprowadzona rok wcześniej „pisząca” Enigma A. Była również o wiele tańsza – jej cena wynosiła 1000 marek niemieckich, co stanowiło ledwie 1/8 ceny Enigmy A.
Powstało kilka wersji Enigmy C. Podstawowy model miał 26 styków na każdym wirniku i używał standardowego alfabetu międzynarodowego. Klawisze na klawiaturze zostały umieszczone w kolejności alfabetu (ABCDEF…), a nie w niemieckim układzie klawiatury QWERTZ.
Rozwinięciem tej Enigmy były Enigmy D i K, w których można było zmieniać układ wirników by zwiększyć maksymalną liczbę permutacji podczas szyfrowania. Były to Enigmy handlowe.
Enigma I oraz modele M3 (M1 i M2)
Enigma I została opracowana w 1927 roku. Została wprowadzona się na wyposażenie niemieckiej Reichswery. Jej konstrukcja była oparta na handlowej Enigmie D, ale dodatkowo miała zamocowaną z przodu łącznicę kablową. Było to unikalne rozwiązanie niemieckich sił zbrojnych. Maszyna była używana przez całą II wojnę światową.
Początkowo urządzenie zostało wyposażone w trzy wirniki, które można było ustawić na sześć sposobów. W grudniu 1938 roku dodano dwa dodatkowe wirniki do wyboru, co dało 60 możliwych ustawień wirników, czyli dziesięciokrotny wzrost bezpieczeństwa szyfru! To jednak łącznica znacząco zwiększyło całkowitą liczbę możliwych kombinacji.
Enigma I była używana zarówno przez Heer (wojska lądowe) i Luftwaffe (siły powietrzne) jako M1, M2 i M3 – z pewnymi zmianami konstrukcyjnymi i zwiększoną liczbą wirników do wyboru.
Enigma M4
Enigma M4 została skonstruowana podczas II wojny światowej wyłącznie dla komunikacji łodzi podwodnych Kriegsmarine (marynarka wojenna). Model ten był następcą Enigmy M3. Enigma M4 odegrała istotną rolę w bitwie o Atlantyk. Została wprowadzona zupełnie nieoczekiwane 2 lutego 1942 roku, co spowodowało wielkie poruszenie wśród alianckich kryptologów w Bletchley Park. Nie złamano jej przez 9 miesięcy, do czasu aż przechwycono księgę kodową.
M4 jest zmodyfikowaną maszyną trójwirnikową. Szerokość reflektora została zmniejszona o połowę, a pozostałą przestrzeń zajmował tu czwarty wirnik, który był zaopatrzony w sprężynowe styki po obu stronach. Dzięki temu zwiększyła się liczba kombinacji. Dodatkowo Enigma M4 wyposażona była w 8 różnych wirników szyfrujących, co również zwiększało bezpieczeństwo szyfru.
Wyzwanie
W Enigmie każda kolejna litera depeszy szyfrowana jest za pomocą innego alfabetu szyfrowego. Dzięki zastosowaniu wirników szyfrujących i łącznicy dodatkowo zmieniającej poszczególne znaki, liczba możliwych alfabetów urosła do ilości, która dawała niemieckim kryptologom, a przez pewien czas również angielskim i francuskim pewność, że nikt nie jest w stanie jej złamać.
W każdym wirniku układ połączeń styków z lewej strony ze stykami z prawej strony był inny i pozwalał na wygenerowanie 26 różnych alfabetów szyfrowych (w zależności od położenia wirnika względem osi).
Kryptolog, który nie znał układu połączeń wirników, musiałby sprawdzić ogromną liczbę możliwych połączeń: 26 · 25 · 24 · … · 2 · 1 = 26! Daje to 403 291 461 126 605 635 584 000 000 możliwości.
Przypomnijmy, że Enigma miała trzy ruchome wirniki, z których początkowo każdy można było ustawić na 26 sposobów.
26x26x26 = 17 574 możliwości, co daje łącznie około 10 000 301 791 500
Dodanie dwóch nowych rotorów i inne udoskonalenia zwiększyły liczbę możliwości do 159 000 000 000 000 000 000 czyli 10 114
To gigantyczna liczba, biorąc pod uwagę, że liczba cząstek we wszechświecie szacowana jest na 10 80
2 Pogromcy Enigmy
Któż lepiej poradzi sobie z wielkimi liczbami jeśli nie matematycy? Od tej myśli był tylko krok do Kursu Szyfrów dla studentów matematyki, który wyłonił najlepszych.
Na czym polegała idea rewolucji w kryptologii?
W momencie pojawienia się w eterze depesz szyfrowanych Enigmą kierujący niemiecką sekcją Biura Szyfrów porucznik Maksymilian Ciężki zdał sobie sprawę z kresu dotychczasowych metod łamania szyfrów. Postawił wówczas na naukę – prócz talentu i szczęścia do sukcesu potrzebna była znajomość warsztatu matematyka. Do udziału w kursie kryptologii zaprosił 26 studentów poznańskiego wydziału matematyki, z których najlepsza ósemka rozpoczęła później pracę w filii Biura Szyfrów w Poznaniu.
Zaangażowanie do łamania szyfrów matematyków, a nie jak wcześniej praktykowano lingwistów było wydarzeniem na miarę przewrotu kopernikańskiego w kryptologii. Od tej pory kryptologia zaczęła się stawać dziedziną matematyki, co dziś jest oczywistością.
To właśnie przykład Polaków sprawił, że na początku II wojny światowej progi ośrodka w Bletchley Park przekroczyli matematycy z Alanem Turingiem na czele.
Postawienie na studentów matematyki w Poznaniu, który jeszcze 10 lat wcześniej znajdował się w granicach państwa niemieckiego, było dodatkową pomocą. Można było założyć, że większość uczestników kursu będzie dobrze znała język niemiecki.
O kursie szyfrów
Po zakończeniu kursu kilku uczestników otrzymało propozycję współpracy z poznańską filią Biura Szyfrów, która mieściła się w biurach dawnej pruskiej intendentury. Po trzech latach pozostali trzej: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski.
W tym czasie młodzi adepci kryptologii zdobywali niezbędne doświadczenie, łamiąc inne szyfry. Przez cały ten czas ani razu nie usłyszeli o Enigmie. Zgodnie z długofalową strategią, zwrócono się do zdolnych młodych matematyków wskazanych przez profesora Zdzisława Krygowskiego i dano im czas na zdobycie odpowiedniego doświadczenia.
W roku 1932 Maksymilian Ciężki przeniósł swoich uczniów do Warszawy, by wkrótce ujawnić Rejewskiemu cel, dla którego zostali wybrani.
Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski rozpoczęli prace dla polskiego wywiadu nie zdając sobie sprawy z celu całej operacji. Po dwóch latach nadszedł czas by podjąć próbę…
Bohaterowie akcji
Enigma nie zostałaby złamana, gdyby nie połączenie geniuszu i mrówczej pracy wielu osób. Poniżej można zapoznać się z życiorysami bohaterów tego wielkiego sukcesu. Są wśród nich młodzi, zdolni matematycy – studenci profesora Zdzisława Krygowskiego i absolwenci kursu kryptologicznego przygotowanego przez Ciężkiego, inżyniera Antoniego Pallutha i kontynuatora pracy twórców kursu – Gwidona Langera.
Marian Rejewski (16 sierpnia 1905 – 13 lutego 1980)
Czołowy polski kryptolog, który odegrał kluczową rolę w pierwszym ataku na szyfry Enigmy i w grudniu 1932 roku odniósł przełomowy sukces. W roku 1929 ukończył Uniwersytet Poznański na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Uczestniczył w kursie krytpologicznym organizowanym dla studentów w Poznaniu przez Maksymiliana Ciężkiego i Gwidona Langera. Do wybuchu II wojny światowej odnosił sukcesy, regularnie łamiąc kolejne zabezpieczenia niemieckich szyfrów wojskowych. Po ewakuacji pracował w ośrodku Bruno pod Paryżem i później w Cadix w nieokupowanej przez Niemców części Francji. Po zajęciu całej Francji przez wojska hitlerowskie zbiegł przez Hiszpanię i Portugalię do Wielkiej Brytanii. Tutaj podjął pracę w Polskich Siłach Zbrojnych. Po zakończeniu wojny powrócił do Polski. Był szykanowany i inwigilowany przez władze komunistyczne. Dopiero w latach 70. XX wieku, na skutek pojawiających się publikacji na Zachodzie, ujawnił swój wkład w złamanie szyfrów Enigmy.
Jerzy Różycki (24 lipca 1909 – 9 stycznia 1942)
Najmłodszy z trójki kryptologów. Na Uniwersytecie Poznańskim uzyskał dwa tytuły magisterskie (z filozofii w zakresie matematyki oraz nauk geograficznych). Był także uczestnikiem kursów kryptologicznych prowadzonych przez pracowników Biura Szyfrów. Po wybuchu II wojny światowej, podobnie jak inni pracownicy Biura Szyfrów, został ewakuowany do Francji. Dzięki swoim zdolnościom organizacyjnym, dostał zadanie założenia w Algierii ekspozytury wywiadu wojskowego. Zginął, wracając z Algierii do Francji, podczas katastrofy statku Lamoriciere.
Henryk Zygalski (15 lipca 1908 – 30 sierpnia 1978)
Pracownik naukowy Uniwersytetu Poznańskiego oraz Biura. Stworzył tzw. płachty Zygalskiego – perforowane arkusze używane przy ustalaniu kolejności wirników kodujących Enigmy. W trakcie II wojny światowej został ewakuowany wraz z Biurem Szyfrów do Francji. Pracował kolejno w komórkach o kryptonimach Bruno i Cadix. Po zajęciu przez III Rzeszę całej Francji, przez Hiszpanię przedostał się do Wielkiej Brytanii. W ramach Polskich Sil Zbrojnych pracował tu w Batalionie Łączności Sztabu Naczelnego Wodza. Po wojnie został w Wielkiej Brytanii. Uczył na tamtejszych uczelniach.
WYKŁADOWCY
Maksymilian Ciężki (24 listopada 1898 – 9 listopada 1951)
Był współtwórcą szamotulskiego skautingu, w powstaniu wielkopolskim dowódcą oddziału, który wyzwalał między innymi jego rodzinne Szamotuły. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej (1920 r.) jako członek specjalnej grupy nasłuchowo-radiolokacyjnej. Doświadczenia kryptologa i radiowca sprawiły, że Ciężki wraz z innym Wielkopolaninem, inżynierem Antonim Palluthem, zostali desygnowani do komórki polskiego wywiadu zajmującej się dekryptażem niemieckich kodów i szyfrów. To właśnie Maksymilian Ciężki był głównym organizatorem zespołu składającego się ze znakomitych polskich matematyków, których wkład w zwycięstwo aliantów w czasie II wojny światowej dopiero dzisiaj jest doceniany. Świadczą o tym odsłaniane pomniki, drukowane publikacje, wygłaszane wykłady, konferencje prasowe oraz otwierane wystawy historyczne. Pułkownik Maksymilian Ciężki zmarł w ubóstwie 1951 roku w Wielkiej Brytanii.
prof. Zdzisław Krygowski (22 grudnia 1872 – 10 sierpnia 1955)
Jako profesor matematyki Uniwersytetu Poznańskiego pomógł zorganizować tajny kurs szyfrów wśród studentów trzeciego i czwartego roku. Wybrał spośród swoich studentów ostatnich dwóch lat grupę liczącą ponad dwadzieścia osób. Program kursu obejmował podstawy kryptologii oraz działów analizy matematycznej, które miały zastosowanie w tej dziedzinie wiedzy. Zajęcia i wykłady prowadzili, prócz prof. Krygowskiego, także oficerowie Biura Szyfrów. Studenci profesora podjęli skuteczny atak na szyfr Enigmy.
Podczas wojny w wyniku wysiedlenia przez Niemców stracił cały majątek. Po wojnie kontynuował pracę na uniwersytecie w Poznaniu niemal do ostatnich dni życia.
Antoni Palluth (11 maja 1900 – 18 kwietnia 1944)
Jako wyróżniający się pracownik polskiego Biura Szyfrów został w 1929 r. powołany na wykładowcę tajnych kursów kryptologii wojskowej w Poznaniu, na których szkolono przyszłych pogromców Enigmy.
Wniósł ogromny wkład w prace nad rekonstrukcją Enigmy na podstawie obliczeń Mariana Rejewskiego, a także konstrukcję innych maszyn – cyklometru i bomby Rejewskiego. W lipcu 1939 r. zbudowane w Polsce repliki Enigmy zostały udostępnione sprzymierzonym sztabom wojskowym Francji i Wielkiej Brytanii, co umożliwiło państwom koalicji regularne odczytywanie niemieckiej tajnej korespondencji radiowej przez cały czas trwania II wojny światowej.
W związku z wydarzeniami na frontach został ewakuowany przez Rumunię do Francji, gdzie kontynuował rozpoczęte w Polsce prace. W 1942 roku (podczas kolejnej ewakuacji) został aresztowany przez Niemców na granicy hiszpańskiej i wywieziony do obozu koncentracyjnego, gdzie zginął w czasie bombardowania.
Gwido Langer (2 września 1894 – 30 marca 1948)
Był słuchaczem Terezjańskiej Akademii Wojskowej w Wiener Neustadt. Podczas I wojny światowej, jako oficer armii Cesarstwa Austro-Węgierskiego, walczył w rejonie Beskidu Sądeckiego i Niskiego, gdzie dostał się do rosyjskiej niewoli. Po uwolnieniu trafił do polskiego wojska formującego się na Syberii. Podczas rewolucji październikowej ponownie trafił do niewoli, tym razem sowieckiej, z której uciekł. Nie brał bezpośredniego udziału w kursie, bo do Biura Szyfrów przydzielono go nieco później. Został szefem Biura w okresie, w którym odniosło ono swoje największe sukcesy.
Po wybuchu II wojny światowej wraz z Biurem został ewakuowany do Francji. Tutaj pracował do 1943 roku, kiedy to Niemcy zajęli wolną strefę. Podjął nieudaną próbę przejścia przez Pireneje do Hiszpanii. Zdradzony przez francuskiego przewodnika, trafił do niemieckiej niewoli, w której pozostawał do końca wojny. Nigdy jednak nie wyjawił tajemnicy złamania Enigmy. Po wojnie wyjechał do Wielkiej Brytanii i tam zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach. Jego prochy zostały sprowadzone do Polski 1 grudnia 2010 roku i pochowane na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.
Pomoc, z której nie skorzystano
Konstruktorzy Enigmy liczyli się z tym, że w razie wybuchu wojny maszyna prędzej czy później wpadnie w ręce wroga. Depesze chroniono, każdego dnia zmieniając klucz do szyfru.
Pracujący w berlińskiej Chiffierstelle Hans-Thilo Schmidt sprzedawał klucze Francuzom, ci jednak, a za nimi Brytyjczycy, z którymi Francuzi podzielili się sekretem, uznali jego informacje za bezużyteczne i jako takie przekazywali je Polakom.
Maksymilian Ciężki mógł po prostu przekazać klucze podwładnym, ale zdecydował o pozostawieniu ich w sejfie, by spróbować osiągnąć swój cel – złamanie Enigmy – za pomocą metod matematycznych.
3 Łamanie Enigmy
W ciągu niespełna trzech miesięcy Marian Rejewski odtworzył i przedstawił w postaci równań matematycznych maszynę, której nigdy nie widział, i… złamał szyfr nie do złamania!
Rozpoczęła się nowa era w historii kryptologii…
Jak Rejewski złamał szyfr Enigmy?
Rejewski od razu skupił się na matematycznych właściwościach szyfru Enigmy, nie tracąc czasu na próby zastosowania tradycyjnych metod kryptologii. Najpierw odkrył cykliczną naturę szyfru, która była podstawą większości metod ataku na maszyny wirnikowe. Stworzył matematyczny model maszyny, by w końcu zrekonstruować Enigmę i – odtwarzając klucze do szyfru – odczytać pierwszą depeszę. W samą porę, bo Hitler miał właśnie przejąć władzę w Niemczech.
Enigma została złamana przez Mariana Rejewskiego w ostatnich dniach 1932 roku, niespełna 2 miesiące po postawieniu przed nim tego zadania, co świadczy o wybitnych umiejętnościach tego młodego jeszcze kryptologa.
Jak się miało wkrótce okazać, to był początek długiej przygody z Enigmą.
Wyścig
Właściwie zamiast o „złamaniu Enigmy” należałoby mówić o jej „łamaniu” – przeciwnik wciąż wprowadzał udoskonalenia i zmiany, dlatego praca nad metodami łamania kluczy do szyfru trwała nieustannie.
Rodziło to konieczność opracowywania coraz to nowych metod walki z Enigmą. Tak powstały metody „rusztu” i „zegara”.
Jednym z ważnych wynalazków były płachty Zygalskiego – arkusze papieru z otworami w miejscach, w których szyfr Enigmy wykazywał specyficzną własność. Nałożenie na siebie kilkunastu arkuszy pozwalało odnaleźć obowiązujący w danym dniu klucz do szyfru.
Od tej pory wydarzenia potoczyły się szybko.
Niemcy doskonalili metody szyfrowania enigmą , a polski zespół rozwijał metody ataku na szyfr, tworząc pierwsze urządzenia elektromechaniczne wspomagające proces łamania szyfru.
Maszyna przeciw maszynie
W roku 1935 Polacy jako pierwsi przeciwstawili maszynie szyfrującej maszynę wspomagającą dekryptaż, którą nazwali cyklometrem, a w 1938 powstała bomba Rejewskiego. Z dzisiejszej perspektywy były to proste urządzenia, ale wówczas było to niezwykłe osiągnięcie.
Cyklometr
(z greckiego: κύκλος (cyclos) „cykle” oraz μέτρον (metron) „mierzyć”) – urządzenie wynalezione przez Mariana Rejewskiego, służące do wyliczania cyklicznych permutacji szyfrogramów niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. Składał się z dwóch zestawów wirników Enigmy. Nawet przy pomocy tego urządzenia stworzenie pełnego katalogu charakterystyk było zadaniem trudnym i czasochłonnym. Dla każdej z 17 576 pozycji, w których mogła być ustawiona maszyna, należało przeanalizować sześć możliwych sekwencji wzajemnego ustawienia wirników, co w efekcie daje 105 456 wyników.
Bomba Rejewskiego
to sześć zespolonych ze sobą bloków rotorów maszyny Enigma, które pracując, poszukiwały prawidłowych ustawień Enigmy w danym dniu.
Dane ustawienie wirników mogło być prawidłowe, jeśli w każdej kolumnie świeciła się lampka z tą samą literą. W tym momencie silnik zatrzymywał się, a operator zapisywał pozycję wirników i uruchamiał ponownie urządzenie. W ciągu około 2 godzin bomba dokonywała pełnej analizy.
Marian Rejewski podchodził do zaprojektowanej przez siebie maszyny z dystansem, ponieważ jego zdaniem poszukiwała rozwiązania nieco na ślepo. Jednak zaprojektowana przez Rejewskiego maszyna była pierwszym dojrzałym urządzeniem kryptoanalitycznym, a zarazem prototypem dla większości stosowanych przez aliantów urządzeń służących do ataku na szyfry maszynowe.
4 Sztafeta Enigmy
Gdy stało się jasne, że wybuch II wojny światowej jest nieunikniony, nadszedł czas, by przekazać pałeczkę w sztafecie.
Na kilka tygodni przed atakiem Niemiec na Polskę Polacy podzielili się tajemnicą z brytyjskimi i francuskimi sojusznikami.
Konferencja w Pyrach
Do tej pory Polacy toczyli z szyframi Enigmy samotną walkę. W styczniu 1939 roku, w Paryżu, doszło do spotkania kryptologów z Wielkiej Brytanii, Polski i Francji. Dowódca polskiego Biura Szyfrów, pułkownik Gwido Langer, wraz ze swym zastępcą, Maksymilianem Ciężkim, jechali do Francji z instrukcją ujawnienia sukcesu wyłącznie w sytuacji, gdyby partnerzy okazali się podobnie zaawansowani w ataku na Enigmę. Ponieważ Brytyjczycy i Francuzi prawie nic o maszynie nie wiedzieli, polscy oficerowie zachowali milczenie i doczekali się lekceważącej krytyki ze strony głównego kryptologa brytyjskiej agencji rządowej, Dillwyna Knoxa. Gdy widmo wojny stało się wyraźniejsze, Langer i Ciężki uzyskali zgodę dowódców Wojska Polskiego na ujawnienie przed aliantami rewelacji. W trakcie lipcowego spotkania w sekretnym ośrodku radiowywiadu w Pyrach pod Warszawą nie brakowało emocji, Francuzi okazywali niechęć, Brytyjczycy ostentacyjną obojętność. Rejewski z kolegami zachowali jednak chłodny umysł, systematycznie wykładając podstawy matematyczne rekonstrukcji maszyny i łamania kluczy, szczegóły budowy skonstruowanych przez siebie urządzeń do dekryptażu. W końcu na oczach widzów złamali świeżo odebraną depeszę. Obie delegacje otrzymały komplet dokumentacji i kopię samej maszyny.
Zobacz film na którym zostało zainscenizowane spotkanie w Pyrach
Uczestnicy konferencji
W Pyrach pojawili się przedstawiciele wywiadów z Francji i Wielkiej Brytanii. Doskonale wykorzystali oni wiedzę otrzymaną od Polaków w przededniu II wojny światowej, dodając do niej swoje zdolności i możliwości techniczne. Byli to:
Gustave Bertrand (1896–1976)
Pracownik wojskowy francuskiego wywiadu. Do roku 1930 pracował w radiowywiadzie. Następnie szef sekcji D, zajmującej się sprawami nauki, technologii i dekryptażu. Uczestnik konferencji polsko-francusko-brytyjskiej w Pyrach pod Warszawą, podczas której strona polska wyjawiła fakt regularnego łamania kodów niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. Podczas II wojny światowej dowódca placówek kryptologicznych we Francji o kryptonimach Bruno i Cadix. Po wojnie w 1950 roku odszedł ze służby wojskowej na emeryturę. W 1973 roku ujawnił w książce Enigma ou la plus grande énigme de la guerre 1939–1945 tajemnicę dotyczącą łamania szyfrów Enigmy. Książka wywołała burzę i ogólnoświatową dyskusję na temat zasług poszczególnych państw alianckich w rozpracowaniu Enigmy.
Alastair Denniston (1 grudnia 1881 – 1 stycznia 1961)
Brytyjski kryptolog pracujący podczas I wojny światowej w słynnym Room 40, zajmującym się łamaniem niemieckich szyfrów wojskowych. Przed I wojną światową studiował na uniwersytetach w Bonn i Paryżu. Po zakończeniu wojny zreorganizował centralę brytyjskiego radiowywiadu GC&CS. Tuż przed rozpoczęciem II wojny światowej przewodniczył brytyjskiej delegacji, która przyjechała na konferencję w podwarszawskich Pyrach. Podczas spotkania polscy gospodarze ujawnili francuskim i brytyjskim kolegom tajemnice łamania szyfrów Enigmy. Po wybuchu II wojny światowej wraz ze swoim zespołem komandor przeniósł się do Bletchley Park. W roku 1942 odszedł z BP, a 3 lata później przeszedł na emeryturę.
Dillwyn Knox (23 lipca 1884 – 27 lutego 1943)
Kształcił się w Summer Fields School oraz w Eaton. Następnie odbył studia na King’s College w Cambridge. Podczas I wojny światowej pracował w powołanej przez Marynarkę Wojenną Wielkiej Brytanii komórce dekryptażu Room 40. Był wybitnym i utalentowanym kryptologiem z dużym doświadczeniem. W ramach delegacji brytyjskiej był uczestnikiem polsko-brytyjsko-francuskiej konferencji wywiadów wojskowych w Pyrach, podczas której Polscy kryptolodzy ujawnili sposoby łamania niemieckich szyfrów. Po wybuchu II wojny światowej aż do śmierci pracował w Bletchley Park, zajmując się dekryptażem niemieckich i włoskich szyfrogramów.
Kiedy wybuchła wojna, polski zespół został ewakuowany z kraju, by ocalić tajemnicę pokonania Enigmy i jak najszybciej wznowić działalność.
Tymczasem Francuzi, a przede wszystkim Brytyjczycy podjęli prace nad Enigmą.
Ucieczka
Był to najwłaściwszy moment, by podzielić się sekretem – kilka dni później wybuchła II wojna światowa, w której zarówno Enigma, jak i jej złamanie odegrały niezwykle istotną rolę. Pogromcy Enigmy zmuszeni zostali do ucieczki z kraju.
Po ucieczce z zaatakowanej Polski, większość polskiej ekipy kryptologicznej znalazła się we Francji. Tu w styczniu 1940 roku po raz pierwszy w czasie wojny Polacy złamali szyfr Enigmy. Ciężar wydarzeń związanych z Enigmą stopniowo przesuwał się w stronę Wielkiej Brytanii, do ośrodka kryptologicznego w Bletchley Park. Jednak autorzy przełomu zostali odsunięci na boczny tor. W 1943 część polskiej ekipy, zdradzona przez francuskich przełożonych, trafiła w niemieckie ręce. Pisane im było doświadczyć dramatu obozów jenieckich i koncentracyjnych.
Bruno i Cadix
Dotarcie do Francji okazało się niefortunne dla Polaków. Tutaj byli do dyspozycji ich gospodarza majora Bertranda, który nie zamierzał dzielić się z Brytyjczykami swoimi możliwościami. Zorganizował więc pracę ośrodka kryptologicznego Bruno.
Gdy na początku 1940 roku Brytyjczycy, nie mogąc osiągnąć przełomu w pracach nad Enigmą, chcieli skorzystać z pomocy Polaków, mogło się to odbyć wyłącznie we Francji.
Okresowe dyżury w Algierii skończyły się tragicznie dla Jerzego Różyckiego, który zginął po storpedowaniu okrętu Lamoriciere, którym wracał do Europy.
Kiedy Niemcy zajęły stosunkowo bezpieczny (dotychczas nieokupowany) obszar południowej Francji rozpoczął się kolejny – dla niektórych tragiczny – etap ucieczki.
5 Sztafeta biegnie dalej
W Bletchley Park pod Londynem stworzono tajne centrum kryptologiczne gdzie rozwijano metody poznane dzięki Polakom i stawiano czoła kolejnym wyzwaniom Enigmy.
Bletchley Park
Tymczasem od jesieni 1939 roku w Wielkiej Brytanii zagospodarowywano informacje przekazane bezpośrednio przed wojną przez Polaków. Wreszcie Brytyjczycy dostrzegli sens rekrutacji matematyków. 4 września 1939 roku bramę ośrodka w Bletchley Park przekroczył Alan Turing, a skonstruowana przez niego bomba stała się głównym narzędziem łamania Enigmy.
W czasie wojny Bletchley Park stał się wielkim ośrodkiem z wielotysięcznym personelem (a mimo to udało się zachować jego sukcesy w tajemnicy). To tu złamano kolejną wersję Enigmy wyposażoną w dodatkowy wirnik, a także inne szyfry niemieckie, jak np. maszynę Lorenza.
W wyniku ścisłej współpracy Brytyjczyków z Amerykanami metody łamania Enigmy dotarły za ocean, gdzie mogły zostać rozwinięte dzięki potencjałowi technologicznemu i materialnemu Stanów Zjednoczonych. Tam też powstały modele bomby Turinga oparte na przekaźnikach lampowych (a nie elektromechanicznych).
Niewątpliwym liderem brytyjskich prac nad Enigmą był niezwykle utalentowany i równie ekscentryczny matematyk Alan Turing, który w 1940 roku udał się do Francji by spotkać się z polskim zespołem i zobaczyć, jak stosować polskie metody łamania Enigmy.
Alan Turing(23 czerwca 1912 – 7 czerwca 1954)
Brytyjski matematyk, kryptolog i współtwórca podstaw informatyki. Ukończył prestiżowe studia na King’s College w Cambridge, gdzie stworzył swoją najważniejszą pracę naukową pod tytułem „O liczbach obliczalnych”, traktującą o programowaniu obliczeń matematycznych. W 1939 roku otrzymał propozycję pracy kryptoanalityka w tajnym ośrodku dekryptażu w Bletchley Park pod Londynem. W oparciu o polskie przedwojenne sukcesy w dziedzinie łamania szyfrów zaprojektował bombę Turinga. Odtąd Brytyjczycy regularnie łamali niemieckie szyfry. Po zakończeniu II wojny światowej pracował nad stworzeniem maszyn obliczeniowych. Zmarł w tragicznych okolicznościach, po prawdopodobnie celowym zatruciu się cyjankiem z powodu depresjii po przymusowej kuracji hormonalnej.
Jak Enigma wpłynęła na losy wojny?
Marian Rejewski o skali działalności ośrodka w Bletchley Park dowiedział się dopiero 30 lat po wojnie i nie było mu dane wziąć udziału w jego pracach. Ale to właśnie złamanie przez niego – już w 1932 roku – Enigmy metodami matematycznymi zostało nazwane „twierdzeniem, które wygrało II wojnę światową”.
Historycy różnią się w ocenie złamania Enigmy. Nawet najostrożniejsi wśród nich zgadzają się, że przyczyniło się ono do skrócenia wojny o co najmniej 2–3 lata. Zważywszy, że średnio w ciągu jednego roku wojny traciło życie około 10 milionów ludzi, oznacza to, że Marian Rejewski i jego koledzy ocalili około 20–30 milionów istnień ludzkich.
Dzięki łamaniu niemieckich depesz wojna trwała krócej i oszczędzono miliony ludzkich istnień.
Rozwiązania i urządzenia, które opracowano by ułatwić łamanie Enigmy dały początek dzisiejszej cywilizacji cyfrowej.
Świt cywilizacji cyfrowej
Sukces polskich kryptologów to nie tylko wsparcie aliantów w walce z tajnymi informacjami wojsk hitlerowskich Niemiec. To nie tylko przyczynienie się do tego, że wojna skończyła się w maju 1945 roku.
To bomba Rejewskiego zapoczątkowała prace nad o wiele bardziej rozbudowaną bombą Turinga, która była nieocenionym wsparciem działań brytyjskich kryptologów. Należy też pamiętać, że prace Brytyjczyków zainicjowały działania związane z początkiem komputerów. Wysunięta przez Turinga koncepcja znana jako „maszyna Turinga” opisuje zasadę działania komputerów.
Bezpośrednio po zakończeniu wojny matematycy, którzy w trakcie wojennych zmagań zajmowali się łamaniem szyfrów, wykorzystali swoje doświadczenia, konstruując najwcześniejsze modele komputerów elektronicznych i tym samym stali się pionierami cyfrowej cywilizacji.
Następcy Rejewskiego i jego kolegów sprawili, że kryptologia przestała być wyłączną domeną wojska oraz dyplomacji, a w swoim nowym,matematycznym wydaniu służy nam wszystkim na co dzień, chroniąc np. bezpieczeństwo naszych transakcji finansowych oraz prywatność.
Bez szczęśliwego zakończenia
Polacy, którzy swoim sekretem podzielili się bez żadnych warunków wstępnych, stali się niepotrzebni i już w czasie wojny byli bardziej przedmiotem niż podmiotem cudzych rozgrywek. Po wojnie większości z nich nie było im dane skorzystanie ze swoich osiągnięć.
Marian Rejewski wrócił do Polski, jednak będąc w orbicie zainteresowania komunistycznych tajnych służb musiał zadowolić się pracą księgowego. Henryk Zygalski pozostał w Wielkiej
Brytanii i zmuszony był powtórzyć studia, aby móc pracować jako matematyk. Jerzy Różycki zginął podczas wojny w katastrofie okrętu na Morzu Śródziemnym.
Po wyzwoleniu z niewoli w maju 1945 i dotarciu do Londynu, również Langer i Ciężki spotkali się z chłodnym przyjęciem. Umarli wkrótce, rozgoryczeni, w ubóstwie i samotności.